…ოდესმე დაფიქრებულხართ, რა საიდუმლოებებს მალავენ ჩვენი ბებიებისა და დიდი ბებიების ძველი სამზარეულოები?
ზუსტად ისეთები, სადაც დილით ახლად გამომცხვარი პურის, ცხელი რძის და რაღაც თბილი და ნაცნობი სუნი იგრძნოთ, თითქოს დრო თავად სუნთქავდა ფარდების ნახატებში.
როგორ ამზადებდნენ ისინი მიქსერების, ყავის საფქვავების და სამზარეულოს მანქანების გარეშე, მხოლოდ ხელებზე, მოთმინებასა და იმ საოცარ ნივთებზე დაყრდნობით, რომლებიც დღეს საიდუმლოდ გვეჩვენება?
თითოეულ მათგანს ჰქონდა თავისი ისტორია, თავისი ხმა, თავისი მნიშვნელობა – და ერთი განსაკუთრებით გამოირჩეოდა: მძიმე, ცივი, სახელურითა და ლითონის ბორბლით.
ერთი შეხედვით, ეს უბრალოდ ძველი რკინა იყო. მაგრამ როგორც კი ბებიამ სახელური მოატრიალა, სამზარეულო გაცოცხლდა შრომის ხმით და ახალი მარცვლეულის სუნით…
ერთი შეხედვით, გაუგებარია, რა არის ეს – მანქანის ნაწილი, მაკნატუნა თუ იქნებ ქარხნიდან რაიმე? მაგრამ უფრო ახლოს დააკვირდით – და დაინახავთ ხელის წისქვილს, წარსული ეპოქის შრომისმოყვარეობის, მოთმინებისა და კომფორტის ნამდვილ სიმბოლოს.
რა არის ეს მოწყობილობა?
სახელურითა და მექანიზმებით აღჭურვილი ეს მასიური მოწყობილობა ხელის მარცვლეულის წისქვილია, რომელიც გამოიყენება მარცვლეულის, მარცვლეულის, თხილის, სანელებლების და ყავის დასაფქვავადაც კი. ის ოდესღაც ნებისმიერი სოფლის სამზარეულოს ნამდვილი გული იყო. სანამ კაცები ღობეებს ასწორებდნენ ან ხეს ჭრიდნენ, ქალები მარცვლეულს ფქვავდნენ და პურის, ბლინებისა და ღვეზელების ფქვილად აქცევდნენ.
ბებია იხსენებს:
„ეს წისქვილი ჩვენს ფანჯრის რაფაზე იდგა და ბავშვობაში მე სახელურს ვატრიალებდი, სანამ დედაჩემი ცომს ამზადებდა. ხელები მიღლებოდა, მაგრამ ახალი მარცვლეული ისეთი გემრიელი სურნელით იყო სავსე…“
ბორბლის თითოეული ბრუნი არ იყო მხოლოდ მექანიკური მოძრაობა – ეს იყო პატარა სასწაული, რომელიც მარტივ მარცვლებს მყუდრო სახლის საძირკველად აქცევდა.
როგორ მუშაობდა ის?
ხელის წისქვილის მუშაობის პრინციპი გასაოცრად მარტივი, მაგრამ ეფექტური იყო. მარცვლეული – ხორბალი, ჭვავი ან წიწიბურა – ზედა ბუნკერში იღლებოდა. სახელურის მობრუნებით ადამიანი ატრიალებდა წისქვილის ქვებს – ორ ლითონის ან ქვის დისკს, რომლებიც მარცვლებს ერთად ფქვავდნენ. შედეგად მიღებული ფქვილი ძირში ცვიოდა – სუფთა, ახალი, სურნელოვანი და ხახუნისგან ჯერ კიდევ თბილი.
ზოგიერთი დიასახლისი წისქვილს ყავისთვისაც იყენებდა, რომელიც სახლს მჟავე, გამამხნევებელი არომატით ავსებდა. სხვები კი დაფქულ შაქარს, სანელებლებს ან ყაყაჩოს თესლს. ბევრისთვის ეს ყოველდღიური საქმიანობა იყო, თითქმის სუნთქვის მსგავსი: ნელი, გაზომილი, რიტუალური.
რატომ იყო ის ასეთი მნიშვნელოვანი?
წისქვილი უბრალოდ სამზარეულოს ხელსაწყოზე მეტი იყო. ის თვითკმარობისა და სახლის სითბოს სიმბოლო იყო. სანამ ქალაქში ხალხი პურს ყიდულობდა, სოფლებში თავად აცხობდნენ. და თითოეული პური ამ ხელის წისქვილით იწყებოდა.
ის მოთმინებას ასწავლიდა – რამდენიმე ჭიქა ფქვილის მისაღებადაც კი, ის თანმიმდევრულად და დიდხანს უნდა დაფქულიყო. მაგრამ სწორედ ეს იყო მაგია – იმის ცოდნა, რომ შედეგი თქვენს ხელებზე იყო დამოკიდებული.
წისქვილი თაობებს აერთიანებდა: დედები მარცვლეულს ფქვავდნენ, ბებიები ცომს ზელდნენ, ბავშვები ღვეზელებს აცხობდნენ და მთელი სახლი ახალი პურის არომატით იყო სავსე.
საინტერესო ფაქტი
მსგავსი წისქვილები მთელ მსოფლიოში სხვადასხვა ფორმით არსებობდა. ზოგი თუჯისგან იყო დამზადებული, ზოგი ბრინჯაოსგან ან თუნდაც ქვისგან. თუმცა, დიზაინი პრაქტიკულად უცვლელი დარჩა: ზედა ბუნკერი, წისქვილის ქვები, ბერკეტი ან დიდი ბორბალი. საბჭოთა მოდელები, როგორიცაა ბებია კლარას ჰქონდა, ხშირად მწვანე ან ნაცრისფერი იყო და ათწლეულების განმავლობაში ძლებდა.
ზოგიერთ წისქვილს ასევე შეეძლო „ორივე მიმართულებით“ მუშაობა, დაფქვის ხარისხით იცვლებოდა უხეშიდან თითქმის ფხვნილისებრამდე. ეს საშუალებას აძლევდა მათ გამოეყენებინათ ფქვილის, სანელებლების და ბავშვის საკვებისთვისაც კი.
რატომ დავიწყებას მიეცა?
ელექტრო ყავის საფქვავების, პურის მანქანებისა და ფქვილის წისქვილების გაჩენასთან ერთად, ხელის წისქვილი თანდათან წარსულს ჩაბარდა. ვის სურდა ნახევარი საათის დახარჯვა იმაზე, რისი გაკეთებაც ახლა წამებში შეეძლო? ის აღარ იყო აუცილებლობა და გახდა სუვენირი – ნივთი, რომელიც „ყოველ შემთხვევაში“ ინახება და შემდეგ უბრალოდ დავიწყებას მიეცემია.
დღეს ასეთი წისქვილების ნახვა მხოლოდ მუზეუმებში, აგარაკებში ან კოლექციონერების სახლებშია შესაძლებელი. ზოგი მათ უბრალოდ სუვენირად ინახავს, ზოგი კი ისევ იყენებს. და იცით რა? ხელით დაფქული ფქვილი ნამდვილად განსხვავებულია. მას უფრო ძლიერი, გემრიელი და ცოცხალი სურნელი აქვს.
რატომ აღელვებს ის დღემდე გულებს?
იმიტომ, რომ მასში იმ დროის სულია ჩადებული, როდესაც ნივთები გამძლე იყო და ხელნაკეთობები ხელოვნება იყო.
ყოველ ნაკაწრში, ყოველ გაპრიალებულ სახელურში ოჯახის ისტორია იმალება. მას უნახავს დღესასწაულები, შიმშილის დრო, ბავშვების ღიმილი და მოხუცების ხელები.
და თუ ერთ დღეს თქვენს სხვენში ასეთ რამეს იპოვით, ნუ იჩქარებთ მის გადაგდებას. აიღეთ, მოატრიალეთ სახელური, მოუსმინეთ ხმას – ჩუმ, გაზომილ, ნაცნობს. და მიხვდებით: მასში მთელი ისტორიაა იმ თაობისა, რომელმაც იცოდა, როგორ გადაექცია უბრალო მარცვლეული სითბოდ და კომფორტად.
ასე რომ, შემდეგ ჯერზე, როცა პურის ნაჭერს აიღებთ ხელში, გაიხსენეთ ეს მძიმე მწვანე წისქვილი – რადგან სწორედ მასთან დაიწყო სახლის გემო.
